Cyganka

Wieś Cyganka powstała prawdopodobnie jeszcze za czasów książąt mazowieckich, przed włączeniem Mazowsza do Korony lub wkrótce po tym, gdyż w połowie XVI wieku jest już, jak na tamte czasy, dość dużą wsią. Nazwa pochodzi od koczujących tu nad rzeczką Długą cygańskich taborów.

W latach 1552 - 1553 Cygankę i dwie sąsiednie wsie, Brzoze (Brzóze) i Lubomin, leżące w powiecie Czerskim dostaje w wieczyste posiadanie biskup płocki Andrzej Noskowski. Wioski te wchodziły w domenę oprawną królowej Bony. Biskup Noskowski nosił się z zamiarem założenia nowej parafii na terenach tych trzech wsi. Dlatego też w 1558 roku zwrócił się do biskupa poznańskiego o dziesięciny z Lubomina, Brzozy i Cyganki, gotów dać w zamian dziesięciny ze swej diecezji. Biskup Czarnkowski godził się na to i kapituła poznańska wysłała dla zbadania sprawy dwóch delegatów. Sprawa jednak upadła, gdyż w żadnej z wymienionych miejscowości nie założono, jak zamierzano, nowej parafii. Biskup Noskowski wybudował tu dwór i dość duży folwark i nazwał go Ładzin. Od tego czasu Cyganka należała do dzierżawy Ładzin (Ładzyń).

W 1565 roku Cyganka miała 37 i pół włóki gruntu i mieszkało w niej 55 kmieci. Z każdej włóki płacono czynsz na św. Marcina w wysokości 26 groszy. W Cygance i Brzózem było razem 69 domów (prawdopodobnie 35-40 w Cygance). Obydwie wsie korzystały z Puszczy Dębskiej, która była miejscem wypasu. Karmiono w niej głównie bydło, a żołędzie stanowiły cenne pożywienie dla trzody.

W 1655 roku Mazowsze, w związku z centralnym położeniem i walkami o stolicę, ciężej niż inne ziemie, dotknęła klęska „potopu” szwedzkiego. Jednak bezpośrednie działania wojenne nie były tak gruntownie wyniszczające jak zwykłe rabunki i rekwizycje dokonywane zarówno przez wojska nieprzyjacielskie, jak i własne, zwłaszcza sprzymierzonych Tatarów.

W 1866 roku władze carskie zniosły dawny podział administracyjny w Królestwie Polskim i wprowadziły podział na gminy wiejskie. Cyganka znalazła się w gminie Ładzyń. W siedzibach gmin i większych miejscowościach otwarto wtedy szkoły rządowe, w których zaczęto nauczać po rosyjsku. Ludność broniła się przed rusyfikacją organizując tajną oświatę polską. W wielu wsiach organizowano tajne szkółki, działające przeważnie w okresie zimy. Taka szkółka istniała również w Cygance. Mieściła się w domu Adama Krusiewicza, a uczył w niej jego brat Franciszek. Dzieci uczyły się czytać z książeczki do nabożeństwa, natomiast do nauki pisania służyła im mała tabliczka łupkowa, na której pisano rysikiem. Poziom organizacyjny szkółki podniósł się gdy nauczycielem został Józef Wójcik. Był to uczeń seminarium nauczycielskiego w Siennicy, który po strajku szkolnym w 1905 roku, usunięty został z drugiego kursu.

W 1872 roku Jerzy Liebert wybudował w Cygance folwark. Zabudowania folwarczne wraz z dworem krytym strzechą, zajmowały teren obecnej szkoły oraz siedliska państwa Okrzejów i Rosików. Folwark liczył łącznie 681 mórg, w tym grunty orne, ogrody, łąki, lasy, nieużytki i place. Na terenie folwarku były pokłady torfu. Powyższy folwark oddzielony został od dóbr Ładzyń i założono na niego oddzielną hipotekę. Następnym właścicielem był Władysław Liebert. W tym samym czasie wybudowano również drugi folwark, którego właścicielem został Stanisław Liebert. Folwark ten był dużo mniejszy, znajdował się we wschodniej części wsi. W 1875 roku folwark ten odłączony został od dóbr ziemskich Cyganka. W niedługim czasie folwarki te zmieniły właścicieli. Duży folwark kupił Andrzej Stevenson, a mniejszy Ludwik Żukowski. Od nazwiska nowego właściciela mniejszy folwark nazwano ”Żuków”. Kolejnym właścicielem folwarku w Cygance był Tomasz Stevenson, który na początku XX wieku wybudował tu młyn parowy. Był to budynek murowany z czerwonej cegły z przybudówką na motor. Młyn funkcjonował do połowy lat trzydziestych, kiedy dwukrotnie wybuchł w nim pożar. Zanim Stevenson wybudował młyn parowy, funkcjonował już wcześniej młyn w wiatraku. Wiatrak stał w miejscu, gdzie w Żukowie obecnie jest ferma kur p. Majszyka. Właścicielami młyna byli Patejczyk i Łyczewski. Wtedy tereny te należały do Cyganki.

W latach 1896-97 wybudowano linie kolejową Tłuszcz-Pilawa, która przecięła Cygankę na dwie części. Ziemie, tak zwane dworskie, znajdujące się we wschodniej części wsi, Tomasz Stevenson dzielił na mniejsze działki i sprzedawał miejscowym gospodarzom. Powstała nowa osada, która od imienia dawnego właściciela nazwana została Tomaszów. Nazwa ta pojawiła się w 1902 roku. Wkrótce powstała tu jeszcze druga osada, która nazywała się Kulminów.

Około 1915 roku nowym właścicielem folwarku w Cygance została rodzina Świętochowskich, którzy systematycznie sprzedawali ziemię aż do lat 60-tych XX wieku, kiedy folwark przestał istnieć.

W 1922 roku instruktor powiatowy p. Mierzejewski założył w Cygance Kółko Rolnicze. Przy Kółku utworzono sklepik rolniczy, który pośredniczył w sprowadzaniu nawozów sztucznych, jak również we wspólnej sprzedaży zboża do Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Mińsku Mazowieckim. Kółko Rolnicze działało sprawnie od chwili założenia do 1925 roku.

W 1927 roku w Cygance zorganizowano Ochotniczą Straż Pożarną. Prezesem został nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły powszechnej - Bronisław Gass a naczelnikiem Jan Gniado.

Po zakończeniu wojny jedną z najważniejszych spraw jaką trzeba było załatwić było zapewnienie dzieciom i młodzieży warunków do nauki. Zakupiony został plac od Władysława Kalinowskiego w sąsiedniej wsi Tomaszów (obecnie Żuków). Na placu tym w 1946 roku zestawiony został poniemiecki drewniany barak. Od 1 września zaczęła funkcjonować w nim szkoła podstawowa im. Tadeusza Kościuszki. Budynek ten służył szkole do 1980 roku. Następnie szkoła mieściła się w budynku mieszkalnym, który zakupiono od pana Władysława Maciejaka. Nauka w tym budynku odbywała się przez następne 20 lat. W czerwcu 1990 roku na zebraniu zawiązał się Społeczny Komitet Budowy Szkoły na placu, który jeszcze w latach 60-tych kupiono od państwa Świętochowskich. Prace budowlane rozpoczęto wiosną 1994 roku, a budynek w stanie surowym ukończono w 1998 roku. Uroczyste otwarcie szkoły miało miejsce 1 września 2000 roku. Na wniosek Wójta, Rady Pedagogicznej, Rady Rodziców i Samorządu Szkolnego został przywrócony dawny patron szkoły – Tadeusz Kościuszko.

Reaktywowano również działalność Ochotniczej Straży Pożarnej. Zebranie założycielskie odbyło się 18 lutego 1965 roku w szkole podstawowej w Cygance. Prezesem został Teofil Dębek a naczelnikiem Stanisław Tkacz. Zakupiono plac od Bolesława Gniado, na którym w roku 1968 rozpoczęto budowę remizy strażackiej, której otwarcie miało miejsce w roku 1970. W dniu 29 maja 1983 roku miało miejsce otwarcie Domu Strażaka a OSP w Cygance przekazany został sztandar.

Ogółem mieszka w Cygance 557 mieszkańców.

Wybrane fragmenty publikacji p. Bogdana Kucia pt. "Z dziejów Cyganki".

Zdjęcie miejscowości: zbiory prywatne.